ZIVISTAN NE YÖNE DÜŞER
Metin RASTDİL/ Şırnak Ajans
Bugünkü yazıda bahsedilmeyi çokça hak eden ama arka planda kaldığını düşündüğüm Zivistan Kalesi ve Zivistan’ın Haldi (Xaldî) Kapısı’ndan bahsedeceğim. Zivistan, bir büyükşehire oldukça yakın olan ama az bilinen bir yerdir. Zira Zivistan’ı kitabımda okuyan birçok kişi, Van şehir merkezine bu kadar yakın olan bir kaleyi nasıl bilmediklerine şaşırıyordu. Sadece Zivistan mı? Maalesef yaşadığımız şehirlere, köylere yakın olan onlarca kalemizden haberimiz yok. Çürümeye terk ettiğimiz bu kalelerimiz yüzlerce bazıları binlerce yıllık tarihsel hafızayı taşıyor. Maalesef Zivistan Kalesi de bakımsız, sahipsiz onlarca kalemizden sadece biridir.
1956 yılında İngiliz Arkeolog Charles Burney, Van’a gelir. Charles Burney, Van’a geldiğinde 26 yaşında İngiliz Arkeoloji Enstitüsü’nden daha yeni mezun olmuş çiçeği burnunda bir arkeologtu. Burney, bir araştırmacı olarak Van bölgesinde yüzey araştırmaları yapar. Burney, bölgede yaptığı arkeolojik yüzey araştırmalarında birçok yer keşfeder. Örneğin, uçsuz bucaksız bir denizi andıran Muradiye Ovası’nda Korsot Kalesi’ni (Körzüt) ilk keşfeden, buranın bir Urartu yerleşimi olduğunu ortaya çıkaran Charles Burney’dir. Elbette Muradiye Ovası’nın köylülerinin kaleden haberi vardı. Ancak bilimsel olarak buranın makalesini ilk yazan, bilimsel olarak buranın bir Urartu kalesi ve yerleşimi olduğunu Charles Burney tespit etmiştir. Genç arkeoloğun çalışmaları Korsot ile sınırlı kalmaz. Bugün Van Edremit’te Türkçesiyle Elmalık orijinal adıyla Zivistan köyünün hemen yukarısında Zıvıstan Kalesi, Zıvıstan Maden Alanı ve Zivistan’ın Haldi (Xaldî) Kapısı’nı biliyorsak bu da Charles Burney sayesindedir. [1] Charles Burney, bölgede yaptığı yüzey araştırmalarında buranın da bir Urartu kalesi ve bölgenin Urartu yerleşimi olduğunu tespit eder. Burney, yüzey araştırmalarında tespit ettiği kale ve yerleşimlerin planlarını çizip kayıt altına almıştır. Ardından bu yerleri, makale haline getirip uluslararası arkeoloji dergilerinde yayınlamıştır. Charles Burney’in birkaç yıl süren araştırmaları sonucu birçok Urartu Kalesi ve yerleşimi tespit etmiş olur. Charles Burney, o kadar yer tespiti yapar ki arkeoloji dünyasının gözü Van’a kayar. Van – Özalp yolu üzerindeki Yukarı ve Aşağı Anzaf Kalelerinin de planlarını çıkaran Burney, buranın da Urartu kaynaklı olduğunu ortaya çıkaran kişidir.
Urartu kaleleri ve yerleşimleri ile ilgili çok şey borçlu olduğumuz Charles Burney’in tespitine göre Zivistan Kalesi, Urartu Merkezi Krallığı’nın üçüncü kralı ama Tuşpa Kalesi başkent yapıldıktan sonraki ikinci kralı olan İşpuini (Milattan önce 830 – 810) Dönemi’nde yapılmıştır. [2] Zıvıstan Kalesi hem Havasor Ovası’na ( Gürpınar ilçe merkezini de içine alan ova) hem de Van Ovası’nın Edremit tarafına hâkim bir noktada inşa edilmiştir. Zivistan Kalesi aynı zamanda ünlü Urartu Ordu Yolu’na da yakın bir noktada olup yolun güvenliğini de sağladığı söylenebilir. Urartu tarihindeki en eski yapılardan birisi olan Zivistan Kalesi, Charles Burney’in 65 yıl önceki makalesinde belirttiği gibi oldukça tahrip olmuştur. Onun bahsettiği su sarnıcı ise hala görülebiliyor. Zaten sarnıç halihazırda kalede en çok bilinen yer. Dış sur duvarlarının çok azı ayakta kalabilen kalenin üzerinde biriken yoğun toprak tabakası kaldırılmadan kalenin iç mekânları ortaya çıkarılamaz. Urartu tarihinin en eski kalelerinden birisi olan Zivistan’ın uzun yıllara yayılacak çok kapsamlı bir arkeolojik kazıya ihtiyacı vardır.
Zıvıstan Kalesi’nin batısında halk arasında Hazine Piri Kapısı olarak bilinen Urartu eserlerinde çokça karşımıza çıkan kaya nişli Haldi Kapısı vardır. Akköprü Mahallesi’ndeki Meherkapı ya da Pagan Dağı’ndaki Açık Hava Tapınak Kapısı’na göre oldukça küçük olan kaya nişli kapı, maalesef kötü niyetli insanlar tarafından oldukça zarar görmüştür. Kaya nişli kapı oldukça zarar görse de üzerindeki çivi yazılı yazıt zor da olsa okunabiliyor: “ Sarduri oğlu İşpuini bu bağı kurdu. Bu meyva bahçesini kurdu. Efendiye bu yazıtı yaptırdı.” [3] Zivistan Kalesi’nin arkeolojik kazıyla tamamen ortaya çıkarılması, kaya nişli kapının koruma altına alınması elzemdir. Belki merak edeniniz vardır. Peki Charles Burney’e ne oldu? Charles Burney, Van’ı arkeoloji dünyasına adeta yeniden tanıttı. Birçok yeni kale tespiti ortaya çıkınca maalesef onun ortaya çıkardığı yerlerde kazı yapmak isteyen yerli arkeologlar tarafından çeşitli mesnetsiz iddialar ile şikayet edildi ve bir süre sonra Charles Burney’in bölgede araştırma yapması engellendi ve tespit ettiği yerlerde kazı başkanı olması engellendi. Charles Burney, kalbi kırık bir şekilde İngiltere’ye döner. Arkeolog Charles Burney, 10 Kasım 2024’te 94 yaşında hayatını kaybetti. Geçen sene hayatını kaybeden bu arkeoloğun değerini bilmesek de Urartu tarihi ona çok şey borçludur. Bu yazı, Zivistan Kalesi özelinde Charles Burney’i onurlandırma yazısıdır.
Metin RASTDİL Şırnak Ajans
Dipnotlar:
Not: Zivistan, Kürtçe’de Kış demektir. Kalenin aşağısında bulunan köyün Türkçe adı Elmalık’tır.
[1] :C.A. Burney, «Urartian Fortresses and Towns in the Van Region», Anatolian Studies 7, 1957, 45, res. 3.; C.A. Burney – G.R. Lawson, «Measured Plans of Urartian Fortress», Anatolian Studies 10, 1960, 177 vd.
[2] : C.A. Burney G.R. Lawson, Anatolian Studies 10, 1960, 177 vd.; C.A. Burney – D.M. Lang, The Peoples of the Hills 1971, 138.
[3] : Hazine Piri Kapısı ve Aşağı Zivistan Taş Ocakları, Oktay Belli ve Ali M. Dinçol
